In de sfeervolle gastvrije Kooger Vermaning hield de Vereniging van Zaans Erfgoed op 9 november 2024 haar najaarsledenvergadering. In aanwezigheid van 64 leden werd het eerste deel, de agenda van de algemene ledenvergadering, afgewerkt. Onder de aanwezigen waren Hans Kuyper en Natasja Groothuismink, de wethouder van onder andere Monumenten en Erfgoed, wijkwethouder van Koog aan de Zaan, Zaandijk en ’t Kalf. Laatstgenoemde had nog iets leuks in petto. De meeste aanwezigen wisten van niets, ook degene voor wie de verrassing was wist van niets. Na een goed half uur, aan het einde van de vergadering, kregen 64 leden een extraatje. Dit stond niet op de vooraf verspreide agenda.
Jur Kingma was op het laatste moment bereid gevonden om tijdens de najaarsvergadering van de vereniging Zaans Erfgoed op 9 november 2024 iets te vertellen over zijn laatstverschenen boek ‘Torenkranen in Nederland en de Zaanstreek’. Hij kreeg slechts een kwartier. Wie Jur Kingma een beetje kent, weet dat dat niet makkelijk voor hem is. Hij kan makkelijk een uur vertellen over een onderwerp dat hem aan het hart gaat. Maar eerlijkheidshalve gebiedt mij te zeggen dat hij zich dit keer netjes aan de tijd heeft gehouden. Aan het eind van zijn causerie zou er pauze zijn, maar voor aanvang van de pauze kwam de wethouder naar voren. Genodigden (familie en vrienden) die zich nog niet hadden laten zien, maar zich in de zaal bij de keuken van de Vermaning hadden verzameld, kwamen binnen.
De wethouder kreeg de burgemeestersketting omgehangen en bedankte Kingma, voor zijn boeiende korte lezing, vertelde over onder andere hun eerste ontmoeting, somde de verdiensten van Jur Kingma voor het erfgoed op en benoemde, namens de Koning, Jur Kingma tot Ridder in de orde van Oranje-Nassau. Jur Kingma was verrast en ontroerd. Beduusd reageerde hij: ‘en dat voor een uit de hand gelopen hobby’. In de pauze werd Jur Kingma natuurlijk uitgebreid gefeliciteerd en gefotografeerd. Er werd heel wat afgepraat!
Zodra Jan van der Male, archivaris van het gemeentearchief Zaanstad, en degene die na de pauze de lezing over Klinkend Erfgoed zou geven, op het mooie orgel van de Kooger Vermaning, ging spelen, was de pauze voorbij en zochten de aanwezige leden hun zitplaats weer op.
Het is niet vaak voorgekomen dat een vergadering van de Vereniging Zaans Erfgoed uitliep, maar de vergadering op 9 november 2024 duurde wel een half uur langer. Dat verdienden het orgel als klinkend erfgoed en Jan van der Male wel, die zijn praatje over de geschiedenis van het orgel en de orgelmuziek, verlevendigde met voorbeelden van orgelmuziek vanaf de middeleeuwen.
De leden in de zaal konden meekijken hoe Jan het orgel in de Kooger Vermaning, dat op de bovenverdieping staat, bespeelde. Het ingewikkelde voetenwerk bleef daarbij niet ongemerkt.
Oudste orgels dateren uit de Middeleeuwen. De enige kerk in de Zaansteek waarvan bekend is dat het een orgel had, was een kerk in Wormer. Hoogstwaarschijnlijk zijn andere kerken met orgels verloren gegaan tijdens de 80-jarige oorlog. In het begin werden orgels gebruikt als studie-instrument en niet tijdens diensten. In de 17e eeuw veranderde dat en werd het orgel steeds meer gebruikt bij het begeleiden van de psalmen. Voor de organist, het orgel en de kerken, waar de orgels zich bevonden, was de scheiding tussen kerk en staat van groot belang. Waren de kerken (inclusief) de orgels voor 1799 in handen van de overheid, daarna kwamen ze in handen van kerkorganisaties. Ook de organist was niet langer in loondienst van de overheid, maar werd betaald door de kerk zelf.
De meeste orgels in de Zaanstreek dateren uit de tweede helft van de 19e eeuw en zijn gemaakt of hersteld door de Amsterdamse orgelbouwer Pieter Flaes (1812-1889):
het orgel in de Wormerveerse Vermaning (1855);
het Flaes-orgel in de Hervormde Kerk te Westzaan (1866);
het orgel in de Doopsgezinde Kerk te Koog aan de Zaan (1870);
het orgel in de Hervormde Kerk in Zaandijk (1879). Dit orgel is overgeplaatst naar de Hervormde kerk van Westbroek en gewijzigd.
De Zaanstreek heeft belangrijke organisten en leermeesters voortgebracht, zoals Jan Zwart (Zaandam, 1877 – Zaandam, 1937) en zijn leerling Cor Kee (Zaandam, 1900 – Zaandam, 1997). Zij onderhielden nauwe relaties met Amsterdam. De Zaanse kerkbesturen volgden de in die tijd heersende trends als het ging om de aanschaf en het onderhoud van orgels.
In de tweede helft van de twintigste eeuw verdwijnen steeds meer kerken. Werden kerkgebouwen voorheen gesloopt, nu krijgen ze vaker een andere bestemming. Maar dit betekent niet altijd dat het klinkend erfgoed in die kerk behouden blijft. Neem bijvoorbeeld de Bullekerk in Zaandam, de Vermaning in Westzaan en die in Wormerveer. De kerken hebben een andere bestemming gekregen en de orgels worden niet meer gebruikt voor kerkdiensten. Bovendien heeft de herinrichting ook invloed. Na de herinrichting klonk het orgel in de Bullekerk anders, dit komt omdat er nu gordijnen hangen. Het visueel aspect is grotendeels bewaard gebleven, maar het is niet meer hetzelfde. Van der Male stelt het niet ter discussie, het hangt af van de keuzes die je maakt. Hij verwijst naar de ‘Zaanse kerkenvisie’ over de plannen voor het behoud van kerken. Het behoud van klinkend erfgoed in de kerken heeft daarin, volgens hem, geen plaats gekregen. Hij doet een oproep aan het bestuur van de Vereniging Zaans Erfgoed om over klinkend erfgoed na te denken. Er zijn nu 1530 orgels aangegeven als monument. Wil je alle orgels bewaren? Of een representatieve afspiegeling ervan? Behoud van klinkend erfgoed kan alleen door regelmatig onderhoud van de orgels, de verzekering ervan en door het bespelen van de orgels te realiseren via orgelmentoraat. Dit kost geld. Voor een deel zijn subsidies mogelijk.
Na afloop, even over half een, gingen de leden van de vereniging Zaans Erfgoed huiswaarts, met genoeg stof om over na te denken en te praten.
Diana van den Berg
10 november 2024
